Динозаврлар - biирдәге биологик эволюция тарихында иң кызыклы төрләрнең берсе. Без барыбыз да динозаврлар белән бик таныш. Динозаврлар нинди булган, динозаврлар нәрсә ашаган, динозаврлар ничек аулаган, динозаврлар нинди мохиттә яшәгәннәр, һәм ни өчен динозаврлар юкка чыкканнар ... Хәтта гади кешеләр дә динозаврлар турында охшаш сорауларны ачык һәм логик яктан аңлатып бирә алалар. Без динозаврлар турында бик күп беләбез, ләкин бер сорау бар, күпләр аңламаска да, хәтта уйларга да мөмкин: Динозаврлар күпме яшәгән?
Палеонтологлар кайчандыр динозаврларның шулкадәр зур үсүенең сәбәбе уртача 100-300 ел яшәгәнгә ышанганнар. Моннан тыш, крокодиллар кебек, динозаврлар чикләнгән үсмәгән хайваннар иде, гомерләре буе әкрен һәм өзлексез үсәләр. Ләкин хәзер алай түгеллеген беләбез. Күпчелек динозаврлар бик тиз үсә һәм яшь вакытта үлә.
· Динозаврларның гомерен ничек хөкем итәргә?
Гомумән алганда, зуррак динозаврлар озаграк яшәгәннәр. Динозаврларның гомер озынлыгы казылмаларны өйрәнү белән билгеләнде. Галимнәр динозаврның фосилизацияләнгән сөякләрен кисеп һәм үсеш сызыкларын санап, динозаврның яшен бәялиләр, аннары динозаврның гомерен алдан әйтә алалар. Барыбыз да беләбез, агачның яшен аның үсеш боҗраларына карап билгеләргә була. Агачларга охшаган динозавр сөякләре дә ел саен “үсеш боҗралары” ясыйлар. Ел саен агач үсә, аның кәүсәсе түгәрәк булып үсәчәк, ул еллык боҗра дип атала. Динозавр сөякләре өчен дә шулай. Галимнәр динозаврларның яшен билгели алалар, динозавр сөяк калдыкларының "еллык боҗраларын" өйрәнеп.
Бу ысул ярдәмендә палеонтологлар кечкенә динозавр Велосирапторның гомер озынлыгы 10 ел чамасы дип саныйлар; Трисератоплар якынча 20 ел иде; һәм динозавр начальнигы Тираннозавр рекс олыга җитү өчен 20 ел вакыт алган һәм гадәттә 27 яшьтән 33 яшькә кадәр үлгән. Кархародонтозаврның гомер озынлыгы 39 яшьтән 53 яшькә кадәр; Бронтозавр һәм Диплодокус кебек зур үләнле озын муенлы динозаврлар олыга җитү өчен 30-40 ел вакыт ала, шуңа күрә алар якынча 70-100 яшьтә яши алалар.
Динозаврларның гомер озынлыгы безнең хыялдан бик нык аерылып тора кебек. Мондый гадәттән тыш динозаврларның мондый гади гомер озынлыгы ничек була ала? Кайбер дуслар сорарга мөмкин, нинди факторлар динозаврларның гомеренә тәэсир итә? Динозаврларның берничә дистә ел яшәвенә нәрсә сәбәп булды?
· Ни өчен динозаврлар бик озак яшәмәделәр?
Динозаврларның гомер озынлыгына тәэсир итүче беренче фактор - метаболизм. Гомумән алганда, метаболизмнары югары булган эндотермалар түбән метаболизмлы эктотермаларга караганда кыска гомер кичерәләр. Моны күреп, дуслар динозаврлар сөйрәлүчеләр, һәм сөйрәлүчеләр озын гомерле салкын канлы хайваннар булырга тиеш дип әйтергә мөмкин. Чынлыкта, галимнәр ачыклаганча, динозаврларның күбесе җылы канлы хайваннар, шуңа күрә матдәләр алмашының югары дәрәҗәсе динозаврларның гомер озынлыгын киметкән.
Икенчедән, әйләнә-тирә мохит динозаврларның гомеренә дә үлемгә китерде. Динозаврлар яшәгән чорда, әйләнә-тирә динозаврлар яшәр өчен яраклы булса да, бүгенге көндә җир белән чагыштырганда кырыс иде: атмосферада кислород, атмосферада һәм судагы күкерт оксиды, һәм нурланыш күләме галәм бүгеннән аерылып торды. Мондый кырыс мохит, аяусыз ау һәм динозаврлар арасында көндәшлек, күп динозаврларның кыска вакыт эчендә үлүенә китерде.
Гомумән алганда, динозаврларның гомер озынлыгы һәркем уйлаганча озын түгел. Мондый гади гомер озынлыгы динозаврларга 140 миллион ел дәвамында җир өстендә идарә иткән Мезозой чорының хуҗалары булырга ничек рөхсәт биргән? Моның өчен палеонтологлар өстәмә тикшеренүләр таләп итә.
Кава Динозаврының рәсми сайты:www.kawahdinosaur.com
Пост вакыты: 23-2023 ноябрь